De Zweedse verbrandingsbelasting die in april 2020 is ingevoerd, heeft níet het beoogde effect gehad. De Zweedse Belastingdienst deed onderzoek naar de effecten van de verbrandingstaks en het oordeel is vernietigend.
Sinds 1 april 2020 wordt in Zweden accijns geheven op afval dat wordt verbrand in afvalverbrandings- of meeverbrandingsinstallaties. De Zweedse Belastingdienst heeft de effecten van de verbrandingsbelasting geëvalueerd. Het onderzoek omvat onder andere de effecten van de belasting op recycling; afvalstromen en de uitstoot van broeikasgassen.
Het doel van de verbrandingsbelasting is het stimuleren van recycling en het reduceren van de uitstoot van broeikasgassen. Zweden heeft 38 afvalenergiecentrales (AEC’s) waarvan de meeste actief zijn in de productie van hernieuwbare warmte. De helft van de Zweedse huishoudens is aangesloten op een warmtenet. Nadat de verbrandingsbelasting werd ingevoerd, is deze doorberekend aan de materiaalrecyclers die hun recyclingresiduen aanleveren bij AEC’s.
Voor het afval dat werd geïmporteerd bleek het moeilijker om de taks door te berekenen, omdat de Zweedse AEC’s internationaal moeten concurreren. Zweden importeert afval vooral uit Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk, waar dit afval anders gestort zou worden. Twee AEC's hebben de verbrandingstaks doorberekend in hun warmteprijzen. De Zweedse Belastingdienst concludeert dat de energierekening van huishoudens die zijn aangesloten op een warmtenet sinds het jaar 2000 minder zijn gestegen dan huishoudens die hun huis elektrisch verwarmen.
De Zweedse Belastingdienst concludeert in zijn rapport dat de belasting niet leidt tot de doelen die de invoering van deze nieuwe belasting rechtvaardigen. ‘Uit evaluatie blijkt dat het effect van de heffing op materiaalrecycling op korte termijn verwaarloosbaar is en dat het effect van deze heffing ook op langere termijn naar alle waarschijnlijkheid relatief klein is. Dit betekent dat de belasting niet op een effectieve en kosteneffectieve manier stuurt in de richting van een hoger hulpbronnenefficiënt en niet-toxisch afvalbeheer.’
De uitkomsten van het onderzoek komen niet als donderslag bij heldere hemel. Een onderzoek dat plaatshad vóór de invoering van de verbrandingstaks kwam ook tot deze conclusie. Deze evaluatie maakt duidelijk dat de belasting ook niet bijdraagt aan de transitie naar een meer circulaire economie. Sommige prijsprikkels, die zijn afgeleid van het EU-afvalbeleid, hebben zelfs een remmend effect op een effectievere bronsortering (die moet voorkomen dat recycleerbare afvalstoffen bij het restafval belanden).
De onderzoekers concluderen dat ondanks de doorberekening van de verbrandingsbelasting in de Zweedse afvalketen dit niet tot meer recycling heeft geleid. De effecten van het verder verhogen van de belasting zijn niet onderzocht, maar de Belastingdienst waarschuwt wel dat hogere lasten ook ongewenste gevolgen kunnen hebben, zoals meer illegale afvalverwerking en een verhoogde inefficiëntie voor ketenpartners die niet kunnen acteren op prijsprikkels door beleidsinstrumenten die gekoppeld zijn aan de afvalstoffenbelasting.
Meer recycling ontstaat volgens de onderzoekers vooral door een groeiende vraag naar gerecycled materiaal en voorschriften hoe gemeenten hun afval moeten inzamelen. Ook wijst de Zweedse Belastingdienst op het risico dat door de combinatie van de vigerende verbrandingsbelasting en daar bovenop de CO2-heffing er meer afval geëxporteerd kan gaan worden naar buitenlandse energiecentrales voor bijstook omdat hiervoor geen verbrandingsbelasting hoeft te worden betaald. Volgens het onderzoek heeft de afvalverbrandingsbelasting in elk geval géén positief effect op materiaalrecycling in de afval-exporterende landen en zullen de kosten om de klimaatdoelstellingen van de EU te halen door deze belastingmaatregel waarschijnlijk stijgen.
De Zweedse Belastingdienst geeft in haar onderzoek aan dat de verbrandingsbelasting zich richt op de onderste treden van de afvalhiërarchie, terwijl er ook beleidsinstrumenten mogelijk zijn voor afvalpreventie. Bijvoorbeeld de stimulering van een langere levensduur van producten met een lagere BTW op reparatie. Of een hogere belasting op producten die toxische chemicaliën bevatten, zodat de hoeveelheid niet-recyclebare producten afneemt.
De Zweedse overheid heeft nu al een verplichting dat elke gemeente een Afvalplan moet opstellen met daarin maatregelen voor afvalpreventie. En elke inzameldienst heeft de plicht de consument te informeren dat hergebruik belangrijker is dan recycling en energieterugwinning. Volgens de onderzoekers zal ook op de lange termijn niet alles recyclebaar zijn en zal er daarom ‘altijd vraag naar afvalverbranding blijven’.
Voor de Afvalvergroeners zijn de uitkomsten van dit onderzoek heel herkenbaar. De Zweedse situatie is vrijwel identiek aan die van Nederland. De Nederlandse combinatie van de verbrandingsbelasting (en importheffing) met een CO2-heffing leidt ook niet tot meer recycling, zal het behalen van de EU-klimaatdoelen duurder maken, en de ontwikkeling van warmtenetten bemoeilijken. Het circulaire beleid zou daarom moeten verschuiven van een ‘end-of-pipe’-aanpak naar een bronaanpak. Dat wil zeggen: Beleid dat zich richt op het voorkomen van afval en het creëren van een markt voor gerecycled materiaal.
